Według relacji pochodzących od białych, którzy stykali się z Irokezami lud ten posiadał niezwykła wiedzę na temat snów, która odgrywała bardzo ważną rolę w ich życiu. Wiedza ta niezwykle przypominała współczesne podejście do snów jakie znamy od czasów Freuda.

Jak podają relacje choroba, czy nieszczęście jakie spotyka człowieka może mieć trzy przyczyny: pierwsza przyczyna jest naturalna – wypadek czy obrażenia jakich możemy doznać w życiu. Druga przyczyna to czary jakim możemy ulec. Trzecia najczęstsza przyczyna naszych chorób i nieszczęść ma źródło w naszym umyśle.

Tą trzecią najważniejszą przyczyną są ondinnonk – skryte pragnienia duszy, które niezaspokojone prowadzą do chorób i nieszczęść a jedyną drogą do uwolnienia się od nich jest właśnie zaspokojenie tych skrytych pragnień z których najczęściej nie zdajemy sobie sprawy.

(Tu warto zapoznać się z ustaleniami Arnolda Mindella zawartymi w jego książce „O pracy ze śniącym ciałem” np.

” Ów umierający pacjent, z którym wówczas pracowałem, był chory na raka żołądka. (…) Pewnego razu, gdy był w stanie mówić, powiedział mi, że guz w jego żołądku jest niesłychanie bolesny, (…) zaproponowałem, byśmy spróbowali czegoś innego, skoro dotychczas przeprowadzone operacje nie przyniosły efektów. Zgodził się, a ja wobec tego poprosiłem go, by postarał się zwiększyć swój ból. Odparł, że wie dokładnie, jak to zrobić i stwierdził, że swój ból czuje tak, jakby coś w jego żołądku chciało wybuchnąć.  (…) – Och, Arny, ja po prostu chcę wybuchnąć! – wykrzyknął naje w szczytowym momencie bólu. – Nigdy nie byłem w stanie rzeczywiście wybuchnąć! W końcu odłączył się od swoich doznań cielesnych i zaczął ze mną rozmawiać. Powiedział, że potrzebuje wybuchnąć i zapytał, czy nie mógłbym mu w tym pomóc. – Zawsze miałem trudności z wyrażaniem siebie w sposób wystarczający – powiedział – a nawet kiedy to robiłem, nigdy nie miałem dość.   (…) Dzięki temu odkryłem również istotny związek, jaki zachodzi między snami a symptomami cielesnymi. Na krótko przed pójściem do szpitala przyśniło mu się, że jest nieuleczalnie chory i że lekarstwem na jego chorobę jest coś, co przypomina bombę. Kiedy zapytałem go o tę bombę, wydał dźwięk pełen emocji i zaczął krzyczeć naśladując bombę rzucaną do góry: „leci w powietrze kręcąc się do około ssszzzss…pfftfff!” „

– kiedy pacjent zaczął „wybuchać” czyli realizować swoje ukryte pragnienie ukazane we śnie jego stan się polepszył na tyle, ze wyszedł ze szpitala i żył jeszcze dwa lata. To współczesny przykład jak działa ondinnonk, w książce której autorem jest Arnold Mindell takich przykładów możemy znaleźć wiele i zrozumieć, że jest to reguła. Jeśli nie zrealizujemy właściwie ondinnonk czyli ukrytego pragnienia ukazanego we śnie ono zawsze zamanifestuje się w formie symptomów cielesnych, które jak widać często prowadzą do choroby i śmierci. Szamani mówią, że sny mocy mogą być niebezpieczne, ale jak widać równie niebezpieczne mogą być sny ondinnonk jeśli je zlekceważymy.)

Te skryte pragnienia duszy są zazwyczaj nie znane człowiekowi a od ich zaspokojenia zależy nasze szczęście i zdrowie. Nie znamy tych pragnień jednak manifestują się one w naszych snach i kiedy je tam zauważymy i rozpoznamy możemy je zaspokoić zapewniając sobie zdrowie i szczęście. Jak widać wiedza ta w 100% pokrywa się ze współczesnymi poglądami psychologicznymi na temat snu i nieświadomości jak i negatywnego wpływu tłumionych pragnień na nasze szczęście i zdrowie.

Irokezi uważali, że ciało ludzkie zamieszkuje dusza mająca wiele funkcji i zależnie od tego o jakiej funkcji mówili używali odpowiednich określeń ondinnonk oznaczało skryte, nieświadome pragnienia duszy i widzieli, że niezaspokojenie ich prowadzi zawsze do zaburzeń psychosomatycznych dlatego uważali, że należy je odkrywać i zaspokajać co jest najskuteczniejszym sposobem zachowania zdrowia psychicznego i fizycznego. Wiedzieli również, że te pragnienia wyrażają się symbolicznie w snach i najważniejszą rzeczą dla zdrowia i szczęścia człowieka jest ich zrozumienie i zaspokojenie w sposób bezpośredni lub symboliczny. Wiedzieli też, że ignorowanie ich zawsze prowadzi do problemów psychofizycznych i poczucia nieszczęścia. Stąd sny w ich życiu odgrywały centralną rolę, miały duży wpływ na ich życie jak i na funkcjonowanie plemienia, w oparciu o nie podejmowano wiele codziennych decyzji jak i decyzji ważnych dla całej społeczności.

Przykładem tego może być sen z 1799r kiedy to jednej z dziewczynek przyśniło się że zło jest we wszystkich białych i Indianie nie powinni dawać się zwodzić ani nie powinni posyłać dzieci do szkół białych. W wyniku tego snu zwołano radę plemienia i zabroniono chodzić dzieciom do szkół prowadzonych przez misjonarzy. Nie muszę dodawać, że jak dowiodła historia sen miał 100% racji biali okazali się źli bez wyjątku a celami nauki Indian było tylko niszczenie ich tradycji i gdyby wszyscy Indianie uznali mądrość tego snu historia ich ludu mogła by się potoczyć zupełnie inaczej.

Opisuje się również wiele zupełnie zwyczajnych przykładów i tak Indianin śniący o kąpieli musiał się na następny dzień wykąpać, śniąc o oszczepie na następny dzień wykonywał go, potrafił nawet przewędrować setki kilometrów by zdobyć psa, który pojawił mu się we śnie. Śniący o tym, że został schwytany przez wrogów i torturowany, zostawał symbolicznie związany i bity aby uniknąć rzeczywistego pojmania i śmierci z ręki wrogów.

Jeśli sen nie był jasny i zrozumiany śniący zwracał się do szamana z prośbą o wyjaśnienie znaczenia snu. W snach też można było odkryć, że jest się atakowanym przy pomocy czarów i można było po przebudzeniu podjąć odpowiednie kroki aby się obronić.

Mówiono, że domy Irokezów były pełne snów a sny przenikały wszystko i ciągle mówiło się o snach. Sny decydowały o przynależności do grup jak i tajnych stowarzyszeń, określały rodzaj i termin ceremonii jak i kierowały całym życiem Irokezów mając pierwszeństwo przed innymi sprawami. Było to więc społeczeństwo żyjące w zgodzie ze swoją duszą o jakiem Freud mógłby tylko pomarzyć i dzięki temu było to zdrowe psychicznie społeczeństwo w którym nie znano chorób psychicznych podobnie jak i w innych społecznościach na świecie podążającymi za swoimi snami. Przykładem takiego społeczeństwa jest lud Senoi w którym również nie znane są zaburzenia psychiczne i nie występują konflikty a których kultura w jeszcze większym stopniu niż kultura Irokezów oparta jest o sny.

Podczas rytuałów przesilenia zimowego i w innych porach roku odbywało się święto uczty snów onoharoia organizowano świętą grę podczas której przedstawiano swoje sny w formie zagadki aby inni mogli je odgadnąć i spełnić specjalne senne pragnienie ondinnonc czego dokonywano zazwyczaj na koniec uczty ofiarnej. Szczególnie istotne było to w przypadku snów kogoś chorego i często ceremonia prowadziła do wyzdrowienia. Sny spełniano symbolicznie, odgrywając ich treść lub dosłownie. Przykładowo pewnemu mężczyźnie przyśnił się sen w którym pewna kobieta sama w kajaku na środku jeziora bez wiosła. Śniący zaprosił ją na ceremonię odgadywania snów a kiedy go odgadnięto podarowano dziewczynie miniaturkę kajaku z wiosłem aby zapobiec niebezpieczeństwu.

(Odgrywanie snów stało się podstawową metodą odkrytej przez Mindella pracy z procesem jak sam napisał : „

Na przykład, jeżeli klient opowiada mi sen o wężu i by to opisać, porusza jednocześnie rękami, mogę zamplifikować proces prosząc go, aby poruszał nimi jeszcze mocniej, mogę poruszać własnymi ramionami lub też zasugerować, by sam zaczął poruszać się jak wąż. Jeżeli natomiast klient szczegółowo określa kolor, rozmiar i kształt węża, wówczas stwierdzam, iż kanał wizualny jest istotny i amplifikuję proces w tym kanale prosząc klienta, aby wyobraził sobie węża jeszcze dokładniej i skupił swoją uwagę na tym obrazie.” )

Sny o istotach nadprzyrodzonych wiązały się z koniecznością wykonania stosownego rytuału, który służył bądź odegnaniu złych mocy bądź też wypełnienia określonych rytuałów w celu zapewnienia mocy duchowej i otrzymania błogosławieństwa. Skuteczność terapii snów Irokezów potwierdzali nawet jezuici.

Kiedy pragnienie senne nie było zrozumiałe szaman odgadywał je pracując ze śniącym poprzez marzenia na jawie po wypiciu świętych ziół i inkantacjach do swego ducha opiekuńczego lub podczas innego snu bądź ceremonii wróżenia. Odreagowanie złych snów chroniło przed problemami lub służyło leczeniu istniejących zaburzeń.

Uczta snów onoharoia wykonywana podczas przesilenia służyła odreagowaniu snów całej społeczności. Śniący jednak mógł zażądać dowolnego rytuału jeśli czuł, że jest to konieczne a społeczność pomagała mu w tym.

Sen mógł ujawnić pragnienia nie tylko śniącego, ale również istot nadprzyrodzonych, które należało niezwłocznie zaspokoić dla bezpieczeństwa śniącego jak i społeczności. Tak więc była to bardzo szczególna rozbudowana kultura snów. Inne plemiona również przywiązywały duża wagę do snów, posiadały swoje sposoby postępowania w większości odnosiło się to jednak do przede wszystkim „Wielkich Snów” zsyłanych przez duchy, zwykle sny nie wymagały tak wielkich zabiegów o ich dopełnienie choć również ich nie lekceważono i bardzo często postępowano zgodnie z nimi – jednak najbardziej rozbudowane rytuały zaspokajania snów spotykamy właśnie u Irokezów.

Mimo iż Freud a po nim wielu wybitnych psychoanalityków przywróciło nam dawno zapomnianą wiedzę o wadze snów i ich wpływie na nasze zdrowie psychiczne wiedza ta nie stała się czymś powszechnym i poza specjalistami niewielu ludzi potrafi sobie radzić ze snami. Nie wypracowano również bardziej ogólnego sposobu postępowania ze snami. Sny póki co pozostają domeną specjalistów, którzy w zaciszu swych gabinetów próbują leczyć pacjentów analizując ich sny kiedy sytuacja jest już bardzo poważna. Nie istnieje coś takiego jak profilaktyka snów, która była częścią każdej tradycyjnej kultury a sny pozostają ciągle poza obrębem współczesnej społeczności i być może właśnie to sprawia, że nasze społeczeństwa są jakie są z niezliczonymi dewiacjami i zaburzeniami psychicznymi. Do tej tezy przychylają się wielcy nauczyciele duchowi różnych tradycji np. wybitny mistrz Bon Tenzin Wangyal Rinpocze powiedział, że gdybyśmy nauczyli się słuchać swoich snów wszyscy psychiatrzy i psychoterapeuci stracili by pracę. Być może to właśnie tradycja Irokezów pokazuje nam kierunek w jakim powinniśmy podążyć przywracając naszym snom właściwe miejsce w życiu i społeczności. Ondinnonk – skryte pragnienia duszy ujawnione we śnie mogą być realizowane w naszym życiu z pożytkiem dla nas i dla innych zarówno w formie bezpośredniej jak i symbolicznej uwalniając nas od napięć i stając się źródłem radości dla nas i dla innych. Być może z czasem zaczniemy doceniać wagę snów odzyskując dawno utraconą równowagę. Osobiście często kupuję sobie różne drobiazgi jakie pojawiają się w moich snach i jest to dla mnie źródłem radości i pozytywnej energii 

Nie jestem Irokezem ani nie żyję w społeczności Irokezów więc nie mogę liczyć na pomoc innych w zaspokajaniu Ondinnonk, ale myślę, że mogło by to być bardzo miłe i na pewno sprawiło by, że więzi w społeczeństwie stały by się wówczas o wiele głębsze i trwalsze a życie przyjemniejsze.

 https://translate.google.com/translate?h...rev=search

"Lucid Dream to sen, podczas którego śniący ma świadomość, że śni. Podczas świadomego śnienia śniący może mieć pewną kontrolę nad postaciami sennymi, narracją i otoczeniem.”

http://www.lucidity.com/LucidDreamingFAQ2.html

Lucid Dream oznacza śnienie w którym wiesz, że śnisz. Termin został wymyślony przez Frederika van Eedena, który użył słowa "lucid" w sensie klarowności umysłu. Jasność zwykle zaczyna się w środku snu, gdy śniący zdaje sobie sprawę, że doświadczenie nie występuje w rzeczywistości fizycznej, ale jest snem. (…)Podstawowa definicja świadomego śnienia wymaga niczego więcej, niż uświadomienie sobie, że śnisz. (…) Jasność nie jest równoznaczna z kontrolą snu. Możliwe jest ld z niewielką kontrolą nad elementami snu, i odwrotnie, możemy mieć dużą kontrolę, nie będąc świadomym, że śnimy. (…) Możesz kontynuować to, co robiłeś, kiedy stałeś się świadomy, z dodatkową świadomością, że śnisz. Lub możesz spróbować zmienić. Nie zawsze jest możliwe wykonywanie "magii" w snach, takiej jak zmiana jednego obiektu na inny lub przekształcanie scen. Istnieją pewne ograniczenia kontroli snu, które mogą być niezależne od przekonań. Zobacz "Testowanie ograniczeń kontroli snu: Eksperyment światła i lustra", aby uzyskać więcej informacji na ten temat."

Angielski termin Lucid Dream, który przyjął się na określanie pewnego rodzaju snu, został wprowadzony przez psychiatrę Frederika van Eedena w 1913 roku w jego artykule „A Study of Dreams”, termin ten absolutnie nie oznacza tego co polski termin „świadomy sen” . Termin angielski conscious dreaming jest bardziej zbliżony znaczeniowo do polskiego terminu „świadomy sen”.

Termin Lucid Dream jak i wcześniejsze określenia tego specyficznego stanu snu zarówno przez wcześniejszych badaczy tego zjawiska jak i współczesnych naukowców (zob, Fox, Sparow, Kelzer) odnosi się do bardzo specyficznego typu snu o określonych cechach, nie zaś do wszystkich snów w których jesteśmy tylko świadomi, iż to czego właśnie doświadczamy jest snem. Aby to zilustrować przytoczę klasyczny już opis wchodzenia w świat snów wiedzy pochodzący od Olivera Foxa:

"Śniło mi się, że stałem na chodniku przed moim domem. (..) Wtedy olśniło mnie rozwiązanie zagadki: chociaż ten szczęśliwy letni poranek wydawał się tak realny, jak tylko mógł być, ja przecież śniłem! Wraz z uświadomieniem sobie tego faktu jakość snu zmieniła się w sposób bardzo trudny do przekazania komuś kto nigdy nie czegoś podobnego nie przeżył. Nagle jaskrawość życia wzmogła się stokrotnie. Nigdy przedtem morze, niebo i drzewa nie pałały tak olśniewającym pięknem; nawet najzwyklejsze domy wydawały się żywe i mistycznie piękne. Nigdy dotąd nie czułem się tak absolutnie szczęśliwy, nigdy nie miałem takiej jasności umysłu i takiej boskiej mocy, nigdy nie byłem tak niewypowiedzianie wolny!"

Kolejny opis pochodzi z książki "Słońce i Cień" Kennetha Kelzera:

"Nagle uświadomiłem sobie, że śnię, czuję wielką falę energii płynącą przez całe ciało i skupiające się na czole.(...) Czuję się niewiarygodnie silny.(...) Czuję się całkowicie spokojny, zrównoważony, zadowolony z siebie, a mój umysł jest czysty...

Śnię i staję się świadomy tego, że śnię. Ponownie jestem w tej samej małej więziennej celi, którą rozpoznaję z poprzednich snów. Ponownie leżę twarzą do góry, na tej samej zwykłej pryczy. Po chwili wyraźnym aktem woli, z rozmysłem, unoszę ciało w powietrze i lewituję pod pryczą.(...) Czuję przebiegające po mnie silne mrowienie, kiedy energia świadomości ponownie napływa mi do głowy.(...) Postanawiam latać i z łatwością bez wysiłku wylatuję z celi.(...) Scena zmienia się będąc wciąż świadomy jestem teraz jednym z trzech mędrców podróżujących samotnie na wielbłądach przez północną Afrykę w poszukiwaniu dzieciątka Jezus.(...)

Jadąc tak wchodzę w stan głębokiej medytacji i rozumiem doskonale, że moja zdolność widzenia gwiazdy zależy od mojego dostrojenia się.(...) Skupiam energię wewnątrz siebie. Czuję niezwykłą siłę. Jadę na swoim wielbłądzie i mam pełne zaufanie do takiego sposobu ochrony przed ludźmi takiego pokroju. Czuję też ogień płynący z moich oczu i wiem, że jeśli chciałbym, mógłbym jednym potężnym spojrzeniem wysłać w kierunku rabusiów dwa palące promienie światła i spalić ich na popiół. Wędruję dalej z poczuciem niezmierzonej mocy i równowagi, ze świadomością ostatecznego celu mojej podróży.(...) Jestem zachwycony oślepiającym, pięknym światłememanującym bez przerwy z całego jego ciała, a zwłaszcza z kochających oczu, które po prostu patrzą na mnie, tak spokojnie i nieprzerwanie. Czuję, że mógłbym tu pozostać klęcząc tak na zawsze.

Teraz czuję, jak Charlene porusza się na łóżku i obejmuje ramieniem moje ciało fizyczne. Ma w stosunku do mnie jednoznaczne, seksualne zamiary. Jestem zupełnie pewien, że dotyka mojego ciała fizycznego z nadzieją, że obudzi mnie ze snu. Wciąż świadomy, całkowicie pochłonięty snem, wpatruję się w dzieciątko Jezus podziwiając piękne promienne światło, które nieustannie od niego bije.(...)

Gdy podniecona Charlene nadal próbuje mnie obudzić, nie mam wątpliwości ani chwili wahania co wybrać w danym momencie. Wiem, że nigdy nie wyrzeknę się tego doznania pogrążenia w Świetle dla przyjemności seksualnej, ani dla jakiejkolwiek innej znanej mi przyjemności.(...)

Uzmysławiam sobie, że w porównaniu z tym Światłem bledną wszystkie przyjemności życia jakie kiedykolwiek znałem. Jestem pełen radości, zachwytu, spokoju, a zarazem ożywienia.(...) Jestem w stanie absolutnej ekstazy. Nigdy wcześniej czegoś takiego nie doznałem."

Frederik van Eeden twórca pojęcia lucid dream pisze w swoim studium snów tak:

„Czwarty typ, żywe śnienie, różni się od zwykłego snu głównie jego żywością i silnym wrażeniem, jakie wywołuje, co trwa czasem przez wiele godzin po obudzeniu, z boleśnie wyraźną pamięcią każdego szczegółu.(…) Czasami pozostawiają silne przekonanie, że "coś znaczą", że mają premonitor, proroczy charakter, a kiedy czytamy o przykładach proroczych snów, stwierdzamy ogólnie, że należą one do tego typu. (…)Należy zauważyć, że takie żywe sny mają czasami bardzo przyjemny charakter, wypełniając całe dni nieopisaną radością. To prawda, ale zgodnie z moim doświadczeniem moje żywe, przyjemne sny są zawsze innego typu. Jako dziecko miałem te pyszne, żywe sny. Teraz zmienili całkowicie swój charakter i mają typ klarowny (lucid).”

To bardzo istotne, że jasno mówi iż lucid dream – Jasne sny to typ snów bardzo żywych, intensywnych, wywołujących silne wrażenie na śniącym trwające wiele godzin po przebudzeniu mający bardzo przyjemny charakter, wypełniając całe dni nieopisaną radością przechodzące w sny w których wiemy, że to czego doświadczamy jest snem. Tak więc ld to nie jest tylko sen, w którym wiemy, że śnimy jak się go zazwyczaj definiuje, ale to niezwykle intensywny sen w którym wiemy, że to czego doświadczamy jest snem dlatego należało by rozróżnić wyraźnie „świadomy sen” od „Jasnego Snu”. Ld nie są więc, żadne hipnagogiczne „sny”, „sny” z pogranicza jawy i snu nad którymi mamy kontrolę, ani żaden inny typ snu, czy marzenia na jawie w których jesteśmy świadomi, że śnimy tylko bardzo specyficzny typ intensywnych snów wywierających na nas niezatarte wrażenie.

Z kolei jeden ze współczesnych pionierów badań nad ld Scott Sparrow napisał w swojej książce lucid dream – budzenie światła:

„Zdaje się, że wróciłem właśnie ze szkoły do domu. Uświadamiam sobie, że śnię. Stoję na zewnątrz małego budynku, na którego wschodniej stronie znajdują się czarne, wielkie podwójne drzwi. Zbliżam się by przez nie przejść. Gdy tylko je otwieram, uderza mnie w twarz olśniewające, białe światło. Natychmiast wypełnia mnie intensywne poczucie miłości.

- To nie może być sen!- mówię kilka razy. (…) wszystko jest zdumiewająco wyraźne, a kolory są olśniewające. (…)

Po przebudzeniu leżałem spokojnie w łóżku. Byłem oszołomiony. Dlaczego było mi dane to przeżyć? Czym sobie na to zasłużyłem?(…) Od czasu tego pierwszego ld zauważyłem, że ld pojawia się zazwyczaj po doznaniu uczucia miłości lub intensywnego kontaktu z drugą osobą. (…) Mniej więcej 6 mc później, po odbyciu wraz z przyjaciółką wieczornej medytacji, miałem silne przeczucie, że czeka mnie we śnie ważne doznanie. (…) Położyłem się spać i wczesnym rankiem miałem następujący sen:

Czuję, że się budzę. Uświadamiam sobie, że borykam się z wieloma myślami i problemami. Gdy tak leżę w łóżku z zamkniętymi oczami, nagle uświadamiam sobie, że nie ma powodu, abym nie miał doświadczyć Światła! Czuję, że całkowicie zniknęło trapiące mnie zazwyczaj uczucie, że jestem tego niegodny.

Kiedy tak pozostaję w oczekiwaniu, moje ciało zaczyna wypełniać ciepło. Chociaż mam zamknięte oczy, wyczuwam, że przez okno wpada białe światło. Dociera ono do mojego splotu słonecznego i biegnie w górę ciała, aż ciepła jasność wypełnia wszystko, co widzę. Czuję głęboką miłość i poddanie. (…)

Doznania tego nie mogę uznać za ld, ponieważ nie byłem wtedy świadomy, że śnię. Jednak ponieważ w kolejnych ld relacja między Światłem a uzyskaniem świadomości we śnie była tak wyraźna (…) doznanie to powinno zostać opisane po to, żeby przedstawić pełen obraz rozwoju ld. (…)

Dobrze jest postrzegać ld raczej jako okazję do współpracy z elementami snu aniżeli jako okazję do przejęcia nad nimi kontroli. Znaczenie takiego podejścia staje się oczywiste, kiedy uświadomimy sobie, że sen składa się z dwu odrębnych części – symbolicznej treści oraz reakcji na nią śniącego.

(…) Ld ofiarowuje wyjątkową okazję zmiany i doskonalenia własnych reakcji we śnie, co ułatwia tworzenie  i rozwijanie relacji z treścią snu.(…)

Odkąd ld zagościły w świecie moich snów, zaczęły wyraźnie zmierzać w określonym kierunku – w stronę bliższej relacji z wewnętrznym światłem. (…) zacząłem traktować ld jako przystań wewnątrz snu, z której będę mógł chłonąć to światło. Podczas pierwszych ld nie zdawałem sobie jeszcze sprawy z takiej możliwości. Światło stopniowo zaczęło pojawiać się w moich snach, choć z początku błędnie brałem je za jasną gwiazdę, księżyc czy słońce. Zazwyczaj miało jasny, biały kolor, pojawiało się nagle unosząc się nade mną i zwiększając  swą intensywność.(…)”

Jak widać ld czyli „jasny sen” to niezwykły poruszający sen, pełen światła. Sparrow wyraźnie kładzie na to nacisk podkreślając jak istotną rolę odgrywa światło w ld – ogólnie ld to sny światła, które stopniowo wzrasta wraz z naszym postępem w śnieniu. Sparrow doświadczał ld przede wszystkim w związku z medytacją zazwyczaj ld następowało w noc po szczególnie udanej medytacji. Wiązał również ld z pozytywnymi doświadczeniami dobra, miłości w relacjach z innymi i ze światem co z kolei wiąże się z odprężeniem i pozytywnymi emocjami. Ważne jest również to na co on zwraca uwagę a o czym często zapomina się lub rozumie opacznie czyli oddzielenie symbolicznej treści snu od naszej reakcji na nią. Nie jest to miejsce na rozwijanie tego wątku więc go tylko sygnalizuję, tutaj skupiam się na świetle. Trafne obserwacje Sparrowa są bardzo istotne dla jasnego zrozumienia ld. Spójrzmy teraz na relacje Dragona z jego dawnej strony internetowej:

„W pewnym okresie mojej praktyki zacząłem wykonywać dużo oczyszczających medytacji i moje świadome sny zyskały nową jakość. Zacząłem śnić w bieli ŚS stały się niespotykanie wyraziste, zacząłem mieć w nich świadomość dużo wyrazistsza niż na jawie, oraz zaczęły pojawiać się coraz częściej. Kiedy ustabilizowałem moja praktykę śniłem średnio co dwa trzy dni zawsze w białym świetle. Opiszę tu pierwszy i ostatni ze snów tego cyklu który trwał około roku.”

Jak widać z tego opisu podobnie jak u Sparrowa w wyniku praktyki medytacyjnej w snach zaczęło wzrastać światło i śniący wkroczył na wyższy poziom ld.

„Pierwszy świetlisty sen. Jestem na imprezie u koleżanki. Są tu ludzie z roku, których lubię i panuje bardzo miła atmosfera zabawy.

Zauważam, że gospodyni gdzieś zniknęła, szukając jej trafiam do kuchni, gdzie spotykam jej matkę. Rozmawiając z nią zauważam, że jest nieszczera i próbuje coś ukryć. W końcu wyznaje w zaufaniu, że martwi się o córkę, która jest szalona. Ma obsesję na punkcie dziecka, które jest tylko urojeniem i wszyscy bardzo martwią się z tego powodu. Zaglądam do sąsiedniego pokoju. Widzę koleżankę jak ubiera niewidzialne dziecko, jej twarz jest zmartwiona i wycieńczona.

Wracam do kuchni i siadam przy stole, piję herbatę zastanawiając się czy mógłbym jej jakoś pomóc. Nagle wchodzi mała dziewczynka. Patrzę na nią zdziwiony. W twarzy dziecka widzę złe oczy dojrzałej osoby o paskudnym charakterze. Dziecko obrzuca mnie nienawistnym spojrzeniem, stwierdzając z pewnym zdziwieniem: „A więc ty mnie widzisz”.

Czuję, że znalazłem się w niebezpieczeństwie i muszę działać szybko. Dziewczynka robi krok w moim kierunku, kieruję umysł ku Buddzie Nieograniczonego Światła i tworzę energetyczne połączenie między czystą krainą a dzieckiem. Energia zaczyna pulsować wzdłuż tego połączenia. Dziecko, które jest demonem rzuca się w moją stronę. Potężnym pchnięciem energii wzdłuż połączenia w ostatnim momencie wyrzucam świadomość demona do czystej krainy wyzwalając ją. Dziecko znika.

Widzę koleżankę w drzwiach kuchni, z jej twarzy znika zmęczenie i przygnębienie. Czuje jednak, że nie mamy z sobą kontaktu. Koleżanka wychodzi, a ja uświadamiam sobie, że nadal jest w niebezpieczeństwie. Wyzwoliłem świadomość demona, ale pozostała jego energia, która musi się rozładować i uczyni to wykorzystując każdą negatywną sytuacje, zmieniając ja w coś naprawdę złego. Ruszam za koleżanką. Wychodzę na podwórze, widzę tam rzędy ławek, z przodu coś w rodzaju muszli koncertowej. Odbywa się tam festyn. Rozglądam się i widzę koleżankę przy samochodzie z “Grubym”, który pokazuje jej swój nowy pistolet. Krzyczę aby go nie dotykała, jednak jest już za późno. Koleżanka ogląda broń, ta wypala zabijając kogoś obok.”

Jak widać mamy tu wyjątkowo intensywny, wyrazisty, pełen emocji sen o których Frederik van Eeden pisał, że przechodzą w ld.

„Robi się zamieszanie, muszę się uspokoić, więc postanawiam usiąść do medytacji metr nad ziemia. Siadam i ze zdziwieniem stwierdzam, że nie mogę utrzymać się w powietrzu i powoli opadam na trawnik. Nie mogę w to uwierzyć, myślę: to nie możliwe – i nagle przychodzi olśnienie – to sen, ja śnię.”

Typowa sytuacja o której piszą klasycy w śnie dzieje się coś niedorzecznego, nierealnego i to sprawia, że śniący odkrywa dzięki krytycznej świadomości, że śni. W tym wypadku tą nielogicznością był fakt iż śniący nie mógł utrzymać się w lewitacji – niemożność lewitowania była tak absurdalna iż uruchomiła krytyczne myślenie Dragona i odkrył, że śni. Oczywiście to żart bo już Patrycja Gadfield dowiodła iż nigdy nie uświadamiamy sobie, że śnimy z powodu dostrzeżonej nielogiczności jak mówi pokutujący w tym zakresie przesąd więc tu mamy do czynienia z czymś innym a mianowicie pod wpływem silnych emocji wzrosła percepcja i pojawiła się świadomość śnienia.

„Kiedy uświadomiłem sobie, że śnię moja świadomość nabrała niespotykanej dotąd jasności, umysł rozszerzył się wypełniając przestrzeń. Zdystansowałem się również do fabuły snu.”

Mamy tu opis typowego wchłonięcia medytacyjnego tyle, że tym razem nastąpiło to w śnie.

„Ruszyłem przed siebie w stronę gór. Z każdym krokiem wokół było coraz więcej światła.”

Mamy symboliczną senną scenerię a więc góry symbolizujące wyżyny duchowe i kroczenie w stronę gór czyli wzrost medytacji oraz doświadczanie światła jako rzeczywistego doświadczenia medytacyjnego, tyle, że we śnie. Wielu badaczy ld wiąże ld ze stanami medytacyjnymi ze względu na podobieństwo niektórych parametrów fizjologicznych jak i fenomenologicznych w tym śnie mamy w tym względzie jasną sytuację.

„W końcu znalazłem się w czystym białym świetle, które wypełniało wszystko. Czułem spokój, harmonię i czystość. Czułem wzrost energii i podekscytowanie. Wiedziałem, że mogę spocząć w tym świetle, postanowiłem jednak powrócić do snu.”

Nastąpiło pełne wchłoniecie medytacyjne, osiągnięcie światła o którym wyżej cytowany Sparrow pisał jako o celu ld – jednak jak również pisał Sparrow: „sen składa się z dwu odrębnych części – symbolicznej treści oraz reakcji na nią śniącego.” Częścią symboliczną w tym momencie snu jest doświadczenie światła, natomiast reakcja śniącego dowodzi, że nie był jeszcze gotowy na spoczęcie w tym świetle.

„Ruszyłem przed siebie i znalazłem się nad brzegiem rzeki, wszystko było niesamowicie wyraziste. Bardziej wyraziste niż na jawie. Rzekę przedzielał murek po którym można było przejść na drugą stronę. Ruszyłem nim ostrożnie.

Po prawej stronie w wodzie stały klatki z rybami. Były tam przedziwne okazy o niesamowitych kształtach, wszystkie obserwowały mnie inteligentnym wzrokiem, w którym widać było rozbawienie i pragnienie spłatania mi figla. Miałem więc na nie oko. W połowie drogi przez rzekę z wody wypełzł figlarny czarny sum i wbił zęby w beton i wpatrywał się we mnie z rozbawieniem. Strzeliłem kilka razy obok niego aby go wypłoszyć. Nie chciałem mu robić krzywdy wiedząc, że ryby tylko ze mnie żartują, bawiąc się moim kosztem, jednak nie chcą mi zrobić krzywdy.

Postanowiłem je przechytrzyć. Ruszyłem nagle biegiem, to je zaskoczyło. Biegnąc słyszałem poruszenie za plecami. Jedna mała rybka odrzutowa dogoniła mnie i przyczepiła mi się za uchem, delikatnie oderwałem ją i wrzuciłem do wody, po czym obudziłem się.”

Znów mamy wyraźnie widoczne dwie części snu symboliczną i reakcję na nią śniącego. Przekroczenie rzeki to symboliczne dokonanie przełomu w medytacji, którego próbuje dokonać śniący jednak pojawiają się przeszkody czyli tu obawy śniącego mimo iż zdaje sobie sprawę, że nie ma zagrożenia. Śniący może zareagować na wiele sposobów: uciec, dokonać konfrontacji z lękami, oporami i przeszkodami w medytacji – zamiast tego próbuje sztuczek i zostaje wyrzucony ze snu.

Przerywanie snu jako metoda osiągania ld zwana przez ludzi chcących uchodzić za mądrych wbtb od jakiegoś czasu stała się u nas popularna za sprawą forum i-sen. W rzeczywistości jest to jedno wielkie nieporozumienie plus głupie kłamstwa, jednak sięgnijmy do źródeł.

Uchodzący za jednego z najsłynniejszych współczesnych badaczy ld LaBerge pracując nad udoskonaleniem metod indukcji ld dla swoich badań źle zinterpretował wyniki badań swoich kolegów, swoje doświadczenia jak i wskazówki Jogi Snu do których się odwoływał. Otóż instrukcje do praktyki Jogi Snu mówią, że jeśli ktoś ma trudności z rozpoznaniem stanu śnienia powinien spróbować tego dokonać nad ranem kiedy sen jest najpłytszy. Instrukcje te jednak nie mówią o sztucznym przerywaniu snu informują tylko i wyłącznie o tym, że łatwiej tego dokonać w porannym płytkim śnie. Dokładnie to samo zauważył Frederik van Eeden twórca terminu LD, który nie stosował przerywania snu a jednak wyraźnie napisał, że zdecydowana większość jego ld miały miejsce nad ranem.

Równie błędne wnioski wyciągną z obserwacji swoich i swoich kolegów. La Berge wywnioskował błędnie, że skoro Gadfield doznawała często ld po stosunku seksualnym w nocy, Sparrow po medytacji przerywającej sen a i on sam doświadczył ld kiedy czytał w przerwie między snami książkę, że przerwa w śnie sama w sobie sprzyja powstawaniu ld. Sprzyja a nie wywołuje.

W rzeczywistości czynności o których mowa są czynnościami relaksacyjnymi zwiększającymi udział fal alfa, co jak dowiedziono w badaniach wywołuje ld.

LaBerge zakładając błędnie iż to samo przerwanie snu sprzyja powstawaniu ld uczynił to częścią swojej metody indukcji ld zwanej MILD (metody złożonej z metod postulowanych przez innych badaczy) i postanowił przeprowadzić badanie w jaki sposób długość przerwy w śnie przekłada się na zwiększenie ilości ld.

Już na samym początku mamy poważny błąd LaBerga a mianowicie stawianie za pewnik iż przerywanie snu sprzyja wystąpieniu ld. Zamiast zbadać czy przerywanie snu sprzyja wystąpieniu ld uznał to za pewnik i postanowił sprawdzić jak długość przerwy w śnie przekłada się na ilość ld.

Mamy więc na wstępie silną ojcowską sugestię skierowaną do uczestników eksperymentu, którzy mają spore doświadczenie w ld mówiącą, że doznają zwiększonej liczby ld wraz z wydłużaniem przerwy w śnie co już dyskredytuje eksperyment jako iż sny są materią stosunkowo łatwo reagującą na różnego rodzaju sugestie.

Następnie uczestnicy z tygodnia na tydzień wydłużali przerwę w śnie z 10 do 30 a w końcu do godziny w ostatnim tygodniu eksperymentu, doświadczając wzrostu ilości ld z tygodnia na tydzień przy czym w pierwszym tygodniu zaobserwowano nieznaczny spadek ilości ld.

Prawdopodobnym jest, że jeśli zmotywowana osoba, zaangażuje się w systematyczne stosowanie określonej metody indukcji ld to wraz z coraz lepszym opanowywaniem tej metody liczba ld powinna wzrastać. Tego w przypadku metody MILD dowiódł eksperyment LaBerga. Jedyny uzasadniony wniosek z tego eksperymentu jest taki, że jeśli doświadczona w ld osoba zostanie zmotywowana i przez trzy tygodnie będzie stosowała z zaangażowaniem tę metodę to liczba ld tej osoby będzie wzrastać. Jednak jak już wspomniałem eksperyment ten nie uwzględnia elementu sugestii.

Należało by zatem przeprowadzić eksperyment polegający na tym, aby osoby przekonane o skuteczności jakiejś metody, która nie działa wykonywały ją przez co najmniej dwa tygodnie (dwa bo właśnie w drugim tygodniu nastąpił maksymalny wzrost ld w eksperymencie LaBerga podczas gdy w trzecim tygodniu ten wzrost w stosunku do drugiego był już nieznaczny prawdopodobnie w skutek rosnącego zmęczenia uczestników eksperymentu).

Najlepszą metodą do takiego eksperymentu było by przerywanie snu przy czym zmienianie czasu przerwy w śnie należało by przeprowadzić w odwrotnej kolejności, wówczas o ile pośrednia sugestia okazała by się skuteczna i faktycznie nastąpił znaczący wzrost ilości ld u uczestników eksperymentu dowiodło by to bezspornie iż długość czasu na jaki przerywamy sen nie odgrywa istotnego znaczenia. Jedynym problemem przy takim eksperymencie to znalezienie chętnych przekonanych o tym, że faktycznie przerywanie snu powoduje wzrost ilości ld, którzy byliby dostatecznie zmotywowani by wytrzymać trudy dwu – trzy tygodniowego przerywania snu.

Osobną kwestią jest natomiast rzeczywista skuteczność MILD la Bergea, uchodzącą w necie za jedną z najbardziej o ile nie najbardziej skuteczną metodę indukcji ld. Przekonanie to opiera się przede wszystkim na wspomnianym powyżej eksperymencie laBergea i opisach samego LaBergea o własnych doświadczeniach z tą metodą.

Mimo powszechności tego przekonania brak jakichkolwiek innych eksperymentów, mających potwierdzać skuteczności tej metody. Sam laBerg nie powtórzył eksperymentu, brak również potwierdzeń, aby ktokolwiek go powtórzył i uzyskał podobne efekty co stawia tę tezę pod znakiem zapytania.

Okazuje się jednak iż przeprowadzono eksperyment porównujący MILD z innymi metodami indukcji ld zaś jego wyniki wykazały iż nie jest ona skuteczniejsza od prostych metod tego typu np. wyobrażania sobie przed zaśnięciem iż będziemy mieli ld.

MILD la Berga obejmuje: 1. Przerwę w śnie. 2. Wyobrażenie, że będziemy mieli ld. 3. Autosugestię : „Kiedy następnym razem będę śnił, pragnę pamiętać, że śnię”

Skoro więc badania dowiodły, że samo wyobrażenie, że będziemy mieli ld przed snem jest równie skuteczne jak cała metoda, wskazuje to, że przerwa w śnie jak i w/w autosugestia w żaden sposób nie zwiększają skuteczności metody.

Badania dowodzą jednak iż sugestia/autosugestia są skutecznymi metodami inicjowania ld. W związku z tym należało by uznać, że wyobrażanie sobie, że mamy ld jest taką samą sugestią jak powtarzanie słów „Kiedy następnym razem będę śnił, pragnę pamiętać, że śnię” przy czym niezależnie od formy sugestii jej oddziaływanie jest takie same. Aby sprawdzić tę tezę, należało by przeprowadzić eksperyment porównujący skuteczność różnych form sugestii jak i kombinacji tych metod aby sprawdzić czy faktycznie tak jest na co wskazuje ten eksperyment.

Niewątpliwie jednak dowodzi on iż przerywanie snu w żaden sposób nie zwiększa częstotliwości występowanie ld bez względu na metodę jaką się obok tego stosuje lub o ile kombinacje metod sugestii okazały by się skuteczniejsze od pojedynczej metody dowodziło by to iż przerywanie snu zmniejsza częstotliwość ld.

To iż przerywanie snu nie jest metodą indukcji ld wiemy na przykładzie matek jak i ludzi, którzy z przyczyn zawodowych zmuszeni są przerywać sen. Gdyby była to nawet słaba metoda indukcji ld to ci ludzie doświadczali by gwałtownego wzrostu ilości ld a jednak przez wieki czegoś takiego nie odnotowano. Możemy być więc pewni, że przerywanie snu nie jest metodą indukcji ld.

Wiemy o wielu negatywnych skutkach przerywanego snu skoro wiec sam LaBerg wierzący w swoja metodę bez zastrzeżeń (a więc nawet nieświadomie mocno musiał sugerować uczestników porównawczego eksperymentu) nie potrafił dowieść iż jest ona bardziej skuteczna niż prosta sugestia, musiał być jakiś element w MILD, który osłabił jego skuteczność. Ponieważ z trzech elementów z których składa się MILD dwa doświadczalnie zostały potwierdzone jako skuteczne metody indukcji ld to elementem osłabiającym ich oddziaływanie a więc zmniejszających liczbę ld musi być trzeci element czyli przerywanie snu.

Również w sztandarowym eksperymencie LaBerga w pierwszym tygodniu eksperymentu doświadczeni śniący zanotowali zmniejszenie ilości ld podczas gdy w wyniku motywacji, zaangażowania i sugestii powinno nastąpić zwiększenie częstotliwości ld więc musiało być w nim coś co osłabiło ich zdolność do świadomego śnienia i jak już wyżej wykazano tym czymś mogło być tylko i wyłącznie przerywanie snu.

Możemy więc z niemal 100% pewnością powiedzieć iż przerywanie snu zmniejsza częstotliwość ld, czy wręcz niszczy tę zdolność. Wynika to z faktu iż przerywanie snu zaburza nasz sen wywołując szereg niekorzystnych zmian w naszym funkcjonowaniu, warto by jednak przeprowadzić w tym zakresie stosowny eksperyment. Oczywiście w tego typu eksperymentach należy wykluczyć a przynajmniej zminimalizować element sugestii tak więc uczestnicy nie mogli by być świadomi jego faktycznego celu.

Warto tu wspomnieć, że eksperymenty LaBerga miały jeszcze kilka innych celów nad którymi warto by się zastanowić, jednak nie mają one związku z zagadnieniami na jakich tu się skupiam, dlatego tu je pomijam, mam zamiar omówić je w osobnym opracowaniu. Również sam rozwój MILD przez LaBerga zasługuje na osobne opracowanie. Teraz zaś zostaje przeprowadzenie stosownego eksperymentu.

Znalazłem forum na którym jak się okazuje „metoda wbtb” jest świętą prawdą objawioną, gdzie nazywa się ją wręcz „esencją wszystkich metod” i zmusza każdego by ją stosował. Admin forum twierdzi iż cierpiał na zaburzenia snu objawiające się przerywaniem snu i w wyniku tego nabawił się ld odkrywając skuteczną metodę indukcji ld a potem przekonał się iż taka metoda istnieje i została naukowo przebadana (sic).

Oczywiście wierzę mu gdyż zetknąłem się już z podobnymi przypadkami gdzie w wyniku przerywania snu jak i zaburzeń snu ludzie nabawiali się ld i wręcz mieli problem z pozbyciem się tego. Temat ten zasługiwał by na szersze rozwinięcie, ale nie w tym miejscu. Tutaj istotne jest iż mamy społeczność święcie wierzącą w skuteczność przerywania snu jako metody utwierdzaną w tym przekonaniu przez despotycznego admina i moderatorów a więc idealnie nadająca się do wzięcia udziału w postulowanym eksperymencie. Społeczność na tyle dużą iż wydawało się, że bez trudności znajdzie się ilość chętnych zbliżona do powtórzenia najważniejszego eksperymentu LaBerga w tej kwestii. W praktyce jednak okazało się iż obok prowadzącego eksperyment zaledwie cztery osoby zgłosiły się do udziału w eksperymencie.

Eksperyment miał polegać na przerywaniu snu na 90 minut w pierwszym tygodniu, 60 w drugim tygodniu i 30 w trzecim tygodniu – oficjalnym celem eksperymentu przedstawionym uczestnikom było powtórzenie eksperymentu LaBerga dotyczącego wpływu długości przerwy w śnie na ilość ld. A więc zastosowano tę samą sugestię, mówiącą, że przerywanie snu zwiększy ilość ld w co i tak uczestnicy eksperymentu wierzyli.

Rzeczywistym celem eksperymentu było sprawdzenie w jakim stopniu ta sugestia wpłynie na wzrost ilości ld u uczestników eksperymentu jak i wspomniane wcześniej cele. Mimo iż jak zostało wspomniane wystarczyły by dwa tygodnie eksperymentu prowadzący miał zamiar ciągnąć go dłużej, jednak okazało się to niemożliwe z powodu administratora forum, który próbował zdyskredytować eksperyment po dwu tygodniach.

Spośród 5 uczestników raporty z pierwszego tygodnia przysłało czterech jeden nie wytrzymał trudów eksperymentu, w drugim tygodniu drugi z uczestników nie wytrzymując trudów wycofał się a trzeci wykorzystując nagonkę admina również się wycofał tak więc mamy tylko 4 raporty z pierwszego tygodnia i 2 z drugiego tygodnia.

Ogólnie mogę bez cienia wątpliwości powiedzieć, że przerywanie snu ma bardzo negatywny wpływ na śniącego. Trzy tygodnie przerywania snu sprawiło, że stałem się chronicznie zmęczony i senny, zaobserwowałem duży spadek sił i energii, stałem się poirytowany, drażliwy i łatwo popadałem w gniew – to tylko skutki, które wyraźnie rzuciły mi się w oczy. Jeśli chodzi o sny i śnienie to przerywanie snu bardzo pogorszyło jakość mojego snu, jakość i pamiętanie snów oraz samopoczucie. Ogólnie było to bardzo wyniszczające psychicznie jak i fizycznie.

Gdyby ktoś na przyszłość chciał prowadzić eksperymenty z przerywaniem snu to aby zminimalizować negatywne skutki radziłbym przestrzegać poniższych zasad:

Najpierw uporządkować godziny snu aby mniej więcej kłaść się spać o tej samej porze i budzić się również o tej samej porze.

- przystępując do przerywania snu, kłaść się spać o tyle wcześniej na ile zaczynamy przerwać sen np. kiedy kładziemy się spać o 23,00 i budzimy się o 7,00 to kiedy zamierzamy przerywać sen na godzinę to kładziemy się spać o 22,00

- Przespać 6 godzin zanim przerwiemy sen i 1,5 godziny po przerwaniu snu chodzi o to aby przespać pełne cykle snu, które trwają zazwyczaj około 1,5 godziny: 6h to 4 pełne cykle i jeden cykl po przerwie.

- starać się zrelaksować zasypiając, szczególnie po przerwie co nie tylko ułatwi zaśnięcie, ale zapewni lepszy odpoczynek mimo spłycenia snu.

Najtrudniejszy wydaje się pierwszy tydzień niezależnie od długości przerwy zanim organizm się przyzwyczai, w kolejnych tygodniach jest coraz łatwiej jednak negatywne efekty i tak się kumulują.

W pierwszym tygodniu zapamiętałem 15 snów 11 z nocy i trzy po przerwie, ale ogólnie pamiętałem je słabiej niż wcześniej, były bardziej nerwowe, mniej wyraźne i przyjemne, krótsze.

W drugim tygodniu zapamiętałem 21 snów 14 z nocy i 7 po przerwie w tym cztery ld 1 ranny - po spontanicznym MILD - trzy nocne – sny nadal marnej jakości, ld króciutkie i ogólnie nic specjalnego, jednak nieco lepiej niż w pierwszym tygodniu Ogólnie w moim przypadku samo przerywanie snu nie wywołało żadnego ld przez dwa tygodnie spowodowało tylko duże pogorszenie snu i funkcjonowania, chociaż jak już wspomniałem w drugim tygodniu na skutek przyzwyczajenia było łatwiej. W tym momencie miałem zakończyć eksperyment z powodu wyniszczenia przez przerywanie snu jednak zachęcony efektem spontanicznego MILD postanowiłem kontynuować przerywanie snu przez trzeci tydzień, ale z MILD - powinno to wyjaśnić, czy w eksperymencie laBergea odgrywała rolę długość przerwy w śnie, albo w ogóle przerwa, która na mnie najwyraźniej nie zadziałała jako metoda wywoływania (czy zwiększania częstotliwości) ld, czy raczej MILD i nabieranie w nim doświadczenia w wyniku codziennej praktyki.

Jeśli chodzi o pozostałych uczestników eksperymentu to wszyscy w pierwszym tygodniu stwierdzili, że przerywanie snu pogarsza jakość snu, pamiętanie snów i samopoczucie, zmniejszenie ilości ld natomiast jeden z uczestników eksperymentu zanotował pojawienie się 2xld, czego wcześniej nie doświadczył. Raport z drugiego tygodnia eksperymentu przesłał właśnie tylko ten pozytywnie nastawiony uczestnik gdzie odnotował bardzo duży wzrost ilości ld w stosunku do pierwszego tygodnia eksperymentu osiągając 5ld. Dlaczego Gambol osiągnął takie świetne wyniki? Myślę, że stało się tak dlatego iż wcześniej starał się on o ld wykonując różnego rodzaju praktyki – przede wszystkim zwiększania uważności zaś udział w eksperymencie świetnie go zmotywował do tego należy dodać efekt sugestii. Jest to ciekawe w związku z czym warto by przeprowadzić analogiczny eksperyment z większą ilością ludzi, którzy jeszcze nie doświadczyli ld. Ciekawe jest iż tylko na niego podziałała sugestia zawarta w eksperymencie, że przerywanie snu zwiększy ilość ld jednak trudno na jednostkowym przykładzie formułować jakiekolwiek wnioski.

W trzecim tygodniu zapamiętałem 29 snów w tym z nocy14  i 15 po przerwie w tym 10 ld rannych

W pierwszym dniu miałem krótkie ld po przerwie w wyniku MILD co nie stanowiło zaskoczenia. W drugim i trzecim dniu MILD nie zadziałał co wstrząsnęło mną jako iż w przeszłości kiedy sporadycznie stosowałem MILD działało za każdym razem. Skłoniło mnie to do refleksji z których wyciągnąłem kilka wniosków. Pierwszy jest taki iż uświadomiłem sobie iż w przeszłości nigdy nie wykonywałem MILD dokładnie tak jak się powinno.

Wykonywałem pkt 3 raz i kilkakrotnie powtarzałem sugestię po czym zasypaiałem, dlatego teraz trudno mi było wykonywać pkt 4 – doszedłem do wniosku, że jest to zbędne utrudnienie dlatego w dniu czwartym zastosowałem modyfikację analogiczną do tej opisanej przez Rafersa czyli zrezygnowałem z wizualizacji uznając, że SasQ ma rację mówiąc iż działa tylko sugestia, oraz jak opisał rafers: „Obrazy ,które pojawiają ci się przed oczami traktuj jako sen i powtarzaj intencje :będę pamiętał aby pamiętać ,że śnie.” Tylko uprościłem sugestię do „To jest sen, ja śnię”. Wszystko poprzedziłem relaksacją.

Efekt był taki, że czwartego dnia nad ranem miałem pięć razy ld a następnego dnia trzy ld w większości wypadków powtarzałem sobie „To jest sen, ja śnię”. I jasno uświadamiałem sobie, że faktycznie jestem we śnie.

Szóstego dnia po bardzo meczącym i stresującym dniu wziąłem przed snem tabletkę uspokajającą i spało mi się bardzo dobrze i głęboko. W nocy miałem trzy długie wyraziste sny w których jednak dominował niepokój. Po przerwie w śnie znów zapadłem w głęboki sen i zapamiętałem jeden długi sen, ale zapewne z powodu głębokości nie rozpoznałem, że śnię. Niewątpliwie nie był to sen hipnagogiczny jak większość (o ile nie wszystkie) jakich doświadczałem po przerwie w śnie od czasu rozpoczęcia eksperymentu. Plus był taki, że były to pierwsze normalne sny od czasu rozpoczęcia eksperymentu, które nieźle zapamiętałem niemal w całości i że faktycznie pierwszy raz spokojnie się wyspałem i gdyby nie to, że były to niepokojące sny to wymienił bym je na te wszystkie płytkie ld bez zastanowienia.

Siódmego dnia miałem 3 długie sny w ciągu nocy oraz jeden krótki i jeden długi sen rano ten krótki to było ld hipnagogiczne. Zastosowałem relaksację przed rannym zasypianiem i krótki ld miałem kiedy przysnąłem a potem miałem długi normalny sen. Wygląda na to, że z tymi ld po przerwie jest tak, że albo spłycony sen i hipnagogiczne ld, albo żadnych ld :-)

Ogółem przez te trzy tygodnie miałem 15 ld zważywszy, że wcześniej miałem w ostatnim okresie 3-4 ld na miesiąc to jest to co najmniej trzykrotny wzrost ilości ld jednak te liczby w żaden sposób nie oddają rzeczywistości jako iż tylko trzy z nich miały miejsce w pierwszej połowie nocy w zwykłych snach a pozostałe to były niemal na pewno hipnagogiczne, krótkie ld w płytkim śnie, po przerwanym śnie i nie miały dla mnie żadnej wartości ponieważ hipnagogiczne ld potrafię wywoływać praktycznie w dowolnym momencie czyniąc je długimi i trwałymi. Hipnagogiczne ld po przerwie w śnie nad ranem takie nie są ponieważ jestem niedospany i chcę zasnąć nie mając najmniejszej ochoty by je kontrolować i utrzymywać.

Jeśli o mnie chodzi przerywanie snu jest totalnie bezsensowną wyniszczającą zabawą nie dającą absolutnie żadnych praktycznych korzyści. Co do MILD to faktycznie zwiększa ono liczbę ld, ale ld są bardzo niskiej jakości bo są to krótkie hipnagogiczne ld w których świadomość mamy praktycznie taką samą jak na jawie stąd zastanawiam się dlaczego w ogóle zaliczono je do ld czyli świadomego snu. Owszem w dłuższych hipnagogicznych snach świadomość się zmienia, ale i tak jest ona inna niż w zwykłym głębokim śnie czy też ld doświadczanym w zwykłym głębokim śnie. Frederik van Eden tworząc pojęcie ld odnosił je do zwykłego snu a nie do omamów hipnagogicznych więc odniesienie pojęcia ld do nich jest nadużyciem z drugiej jednak strony skoro współcześni badacze odnieśli to pojęcie do nich i tak się utrwaliło pozostaje to zaakceptować, jednak moim zdaniem powinno wyraźnie się oddzielać te dwa rodzaje ld bo jednak są to dwa zupełnie odmienne doświadczenia zarówno pod względem fenomenologicznym jak i fizjologicznym.

<span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-a

From Proceedings of the Society for Psychical Research , wol. 26, 1913 skopiowane i sprawdzone przez Blake Wilfong (blake@phoenix.net).

 WILD (Wake Induced Lucid Dream) - bezpośrednie wejście w tzw sen hipnagogiczny wolnofalowy bez utraty świadomości.

świadomy sen (ang. Lucid Dream, w skrócie LD) – sen, w którym śniący zdaje sobie sprawę, że śni.

Oneironautyka -   można przetłumaczyć jako badanie snu termin wprowadzony przez Adama Bytofa dla określenia Sztuki świadomego snu

Omamy hipnagogiczne, także: hipnagogia – zjawisko fizjologiczne pojawiające się podczas zasypiania charakteryzujące się występowaniem wyrazistych wyobrażeń. Wyobrażenia te mogą być wzrokowe, słuchowe lub kinestetyczne; często dotyczą sytuacji z minionego dnia.

„(…) Jest możliwe wywoływanie świadomych snów (ld) ze stanu przebudzonej świadomości, tuż przed zaśnięciem (EvansWentz 1976, Green 1968, LaBerge 1980, Ouspensky 1960, Tholey 1983). (…) Zachowanie refleksyjnej widomości przy zasypianiu prowadzi do powstania hipnagogicznych świadomych snów.”

La Berge (1980) odnotował, że 8% jego własnych świadomych snów należało do tego typu typowych przy zasypianiu następującym po przebudzeniu wcześnie rano. W swoich badaniach w laboratorium snu nad osobą, która to potrafiła i mogła się budzić z własnej woli i opisywać doświadczenia z 42 zanotowanych snów 25 było snami świadomymi. „Wszystkie krótkie hipnagogiczne świadome sny pojawiały się w pierwszej fazie snu.” Procedura polegała na tym, że „osoba spokojnie odpoczywała, ale była czujna i liczyła (1,2,3…) aż do momentu zaśnięcia”.

„Tholey (1983) przedstawił rózne metody zachowania świadomości podczas zasypiania, są to metody, które dały zadowalające efekty przynajmniej u 5 uczestników badania. W związku z poprzednimi odkryciami (Garefield 1976, LaBerge 1980, Sparrow 1976) Tholey odkrył techniki szczególnie skuteczne gdy stosuje się je po przebudzeniu we wczesnych godzinach rannych.”

Dokonał rozróżnienia między tymi technikami zależnie od tego na czym koncentruje uwagę zasypiający:

- na obrazach hipnagogicznych – technika obrazu, polega na koncentrowaniu się na obrazach, które z niewyraźnych plam kształtują się w sny wtedy osoba przenosi się pasywnie w oglądane sny.

- własnym ciele – technika ciała, polega na tym, ze zasypiająca osoba koncentruje się na znajdującym się w bezruchu ciele a następnie próbuje się psychologicznie odłączyć od swojego fizycznego ciała, lub wyobrazić sobie, ze jest w innym miejscu niż jej fizyczne ciało.

- w technikach „obraz-ciało” osoba koncentruje się nie tylko na obrazach, ale i na fizycznym ciele. Po początkowym postrzeganiu nieuformowanego obrazu i jego przeobrażeniu w scenerii snu, osoba doświadcza wrażenia przepływania/przenoszenia się do snu.

- myślącym ego – technika punktu ego polega na postrzeganiu siebie jako punktu w przestrzeni, który swobodnie przenosi się do snu.

„Praktyka zachowania świadomości ma tę zaletę podobnie jak MILD, że wywołuje świadome sny w specyficznej fazie snu, co jest korzystne nie tylko ze względu na indywidualny rozwój zdolności świadomego śnienia, ale i badań laboratoryjnych.”

„Hipnagogiczne „świadome sny” inicjowane przy pomocy opisanych technik można porównać z ich odpowiednikami w fazie REM snu. (…) Podobieństwa i różnice dotyczące tych stanów mogły by wzbogacić naszą wiedzę o pełnym spektrum stanów umysłu towarzyszących różnym fazom snu”

Tekst na podstawie pracy pracowników Wydziału Psychologii Uniwersytetu Teksas w Austin: Robert F. Price, Dawid B. Cohen "Wprowadzenie do świadomego śnienia Ocena Empiryczna - z tłumaczenia zamieszczonego przez A. Bytofa na jego dawnej stronie.

Mimo iż wszyscy wymienieni tu badacze ld zajmowali się opisem hipnagogicznych „świadomych snów” inicjowane przy pomocy opisanych technik Wild (Wake Induced Lucid Dream) jak dotąd nikt nie dokonał szerszych badań porównawczych między hipnagogicznymi „świadomymi snami” a ich odpowiednikami z fazy REM – a przynajmniej ja o niczym takim nie słyszałem. Dlatego postanowiłem napisać wprowadzenie do takiego porównania.

Ogólnie hipnagogiczne „świadomyme sny” są łatwe do uzyskania a co za tym idzie łatwe do opisu i badania. Odnoszę wrażenie, że tego typu sny stały się najbardziej popularne i zdominowały temat ld przynajmniej w naszym necie.  U nas powszechnie a wbrew ustaleniom naukowców robi się błąd pisząc iż jest to bezpośrednie wejście w fazę REM, która rzekomo ma się pojawiać zaraz na początku snu - jest sprzeczne z wszelką naukową wiedzą na ten temat jak i sprzeczne z empirycznymi badaniami w laboratoriach snu - może to wynikać tylko i wyłącznie z niewiedzy. Oczywiście brak tej podstawowej wiedzy sprawia, że wielu „onejronautów” nie ma nawet zielonego pojęcia, że ld uzyskiwane przy pomocy WILD i ld uzyskiwane w fazie REM to dwie zupełnie odrębne rzeczy i jakiekolwiek uogólnianie czy też przenoszenie doświadczeń z jednego rodzaju ld na inny jest co najmniej nieostrożne.

W rzeczywistości nie ma żadnych podstaw aby jakiekolwiek ustalenia i doświadczenia z jednego rodzaju snów przenosić na drugi ich rodzaj gdyż zarówno fenomenologicznie jak i fizjologicznie są to całkowicie odmienne stany.

Zastanawiając się dlaczego badacze ld jednomyślnie zaliczyli ten rodzaj doświadczenia do „świadomego snu” dochodzę do wniosku, że stało się tak dlatego iż wyraziste doświadczenia hipnagogiczne w których stajemy się postacią, fenomenologicznie istotnie przypomina doświadczenie snu a szczególnie przy porannym dosypianiu może być trudno rozróżnić tego rodzaju doświadczenia od rzeczywistych snów. Samo sformułowanie hipnagogiczne sny jest już dziwne bo znaczy ono nie mniej ni więcej tylko „przedsenne sny” :-)

W rzeczywistości więc nie są to w ogóle sny, tylko doświadczenia przedsenne stanowiące przedmiot odrębnych badań. Skoro jednak klasycy badań nad ld zaliczyli je do ld i tak używa się tego w fachowej literaturze więc i ja akceptuję tę terminologię czyli „hipnagogiczne świadome sny”

Tu jeszcze jedna uwaga. Sam LaBerge szacuje, że niemal co dziesiąty z jego ld to był właśnie „hipnagogiczny ld” jednakże nie sypiając podpiętym do EEG nie da się w pełni obiektywnie stwierdzić, które z naszych porannych snów to rzeczywiste sny fazy REM, które zaś są tylko wyraźnymi hipnagogami. Wiele wskazuje na to, że większość ld uzyskiwanych po porannym przerwaniu snu jest „hipnagogicznymi ld” – ma to znaczenie jeśli zamierzamy porównywać ld hipnagogiczne i ld z fazy REM.

Jeśli doświadczamy ld w środku nocy możemy być niemal zupełnie pewni, że jest to ld w fazie REM podobnie jak stosując klasyczny Wild możemy być pewni, że doświadczamy hipnagogicznych ld.

Kiedy natomiast po porannej pobudce drzemiąc doświadczamy ld nie możemy mieć tej pewności i co najwyżej możemy opierać się na pewnych cechach fenomenologicznych naszego doświadczenia, ponieważ brak badań nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy wszystkie "sny" doświadczane nad ranem po przerwaniu snu ld są tylko i wyłącznie snami hipnagogicznymi.

Jak już zostało wyżej napisane ld hipnagogiczne powstają w wyniku zastosowania klasycznych technik Wild. Techniki te ogólnie polegają na utrzymaniu świadomości w czasie rozwijania się wizji hipnagogicznych i pozwolenie na wciągnięcie się w rozwijającą się wizję przy zachowaniu świadomości. Już sam ten fakt sprawia, że wchodząc w takie doświadczenie zachowujemy naszą zwyczajną „świadomość”, stan umysłu, sposób myślenia, rozumowania i postrzegania jawy, która jednak może, ale nie musi ulegać różnym przemianom. Im doświadczenie płytsze, bardziej nietrwałe przypominające zwykłe rozmyślania czy grę wyobraźni tym ta świadomość, rozumowanie itd bardziej przypomina to z jawy. Im doświadczenie głębsze bliższe snom tym ta „świadomość” ulega większym zmianom a nasza kontrola nad doświadczeniem maleje coraz bardziej przypominając pod tym względem rzeczywisty sen taki jaki normalnie doświadczamy w fazie rem.

Napisałem pod tym względem bo pod innymi nie przypomina czy wręcz jest odwrotnością snu z fazy rem. Sny z fazy rem powstają kiedy wychodzimy ze snu wolnofalowego i umysł ponownie rusza więc są dynamiczne, plastyczne i rozwijają się podczas gdy „hipnagogiczne sny” idą w przeciwnym kierunku czyli stają się coraz bardziej bezwładne aż zatrzymują się kiedy umysł wchodzi w głęboką fazę snu. Normalnie kiedy nie próbujemy zachowywać świadomości kiedy wchodzimy w fazę doświadczania obrazów hipnagogicznych bardzo szybko „film nam się urywa” i zasypiamy, dlatego wejście w obrazy hipnagogiczne jest najlepszą metodą szybkiego zaśnięcia. Próbując zachować świadomość w tej fazie i przedłużyć ten stan musimy włożyć nieco wysiłku w blokownie tego naturalnego procesu i to jest druga cecha charakterystyczna tego typu ld.

Utrzymywanie się w stanie „snu hipnagogicznego” jest istotą medytacji autogennych jednak tam osiąga się to innymi metodami w zmienionym stanie świadomości w konkretnych pozytywnych celach nie zaś jak ma to miejsce w przypadku ld kiedy robione jest to sztuka dla sztuki. Istnieje również wiele współczesnych jak i tradycyjnych metod wchodzenia w te doświadczenia, kierowania nimi i osiągania przez nie określonych celów jednak tu skupiamy się tylko na „hipnagogicznych ld” czyli utrzymywaniu świadomości bez ściśle określonego celu ewentualnie dla badania jak umysł zachowuje się w tym stanie.

Ponieważ to co robimy w tym stanie wpływa na niego dokładne opisanie jego cech nastręcza trudności bo mamy tu do czynienie z czymś podobnym do zasady nieoznaczoności Hisenberga. Kolejnym o wiele większym problemem przy próbach porównania hipnagogicznych ld do zwykłych ld jest fakt, że o ile hipnagogiczne ld możemy uzyskać prawie w każdej chwili o tyle uzyskiwania ld w fazie rem jest o wiele trudniejsze więc trudniej o materiał porównawczy – musimy też mieć pewność, ze określone ld rzeczywiście miało miejsce w fazie rem więc moglibyśmy dla porównania brać ld tylko z pierwszej części nocy o ile nie pochodzą one z laboratorium snu gdzie wiemy dokładnie w jakiej fazie miało miejsce doświadczenie.

Ogólnie można powiedzieć, że ld w fazie rem są ekstatyczne, pełne światła, stabilne o bogatej treści i niezwykłym doświadczeniu zmysłowym, towarzyszą im silne często ekstatyczne stany emocjonalne. Hipnagogiczne ld są mało trwałe, zmienne często jałowe i nudne, emocje w nich są przytłumione.

Po ekstatycznych ld z fazy rem czujemy się świetnie, pełni energii, ld hipnagogiczne mogą być męczące i stwarzać napięcia. Nie oznacza to jednak wcale, że ld hipnagogiczne są bezwartościowe – wręcz przeciwnie – dzięki ich niestabilności łatwo poddają się kontroli dzięki czemu łatwo wykorzystać je do różnych naszych celów co jest praktycznie niemożliwe w stabilnych ld fazy REM.

Praktyczne wykorzystanie ld hipnagogicznych

Ld hipnagogiczne zgodnie z metodą ciała Toleya wykorzystywane są w praktyce od setek lat w sztukach walki a od kilkudziesięciu lat w sporcie jako zasadniczy element tzw supertreningu. Procedury zależnie od dziedziny sportu nieco różnią się i opisanie ich zajęło by sporo miejsca, ale w praktyce są łatwe do zastosowania. W skrócie w stanie relaksu ćwiczący skupia się na swoim sennym ciele aż osiągnie z nim jedność następnie wykonuje doskonalone techniki skupiając się przede wszystkim na doznaniach kinestetycznych związanych z określonymi jakościami doskonalonej techniki próbując osiągnąć zamierzony model. Kiedy to się powiedzie i w tym sennym świecie technika osiągnie doskonałość wraca do jawy wykorzystujac ten model w ćwiczeniu na jawie. Na przemian model techniki doskonalony jest w hipnagogicznym śnie i na jawie aż zostanie osiągnięty zadowalający cel. Trening właściwie prowadzony pozwala nie tylko w bardzo krótkim czasie udoskonalić technikę eliminując błędy i niedociągnięcia, ale również zwiększyć szybkość, siłę, precyzję i inne jakości ćwiczonej techniki. Wypracowano wiele wariantów tego treningu – ogólnie zasada jest taka, ze na przemian doskonali się technikę w hipnagogicznym śnie i na jawie.

Typowym dla fanów ld wykorzystaniem hipnagogicznych ld jest realizowanie swoich fantazji, zaspokajanie różnego rodzaju potrzeb w hipnagogicznym śnie, sens, cel i wpływy tego typu praktyk w hipnagogicznych snach jest dyskusyjny.

Jeśli chodzi np. o zaspokojenie potrzeby wypoczynku w pięknym otoczeniu i doświadczanie w związku z tym wielu pozytywnych wrażeń i relaksujących stanów emocjonalnych to powszechnie przyjmuje się, że takie wykorzystanie hipnagogicznych ld jest korzystne dla naszego samopoczucia jak i zdrowia psychofizycznego i przynosi nam wiele korzyści – jest to podobnie jak wcześniejsza łatwa i prosta metoda wykorzystywania naszych hipnagogicznych ld. Wystarczą do tego celu tylko płytkie hipnagogiczne ld z pogranicza wyobraźni. Oczywiście trzeba to umieć zrobić przez zachowanie równowagi między kontrolą ld a zrelaksowaniem się i poddaniem miłym doznaniom. Zbyt silna kontrola stworzy napięcia i wybije nas z hipnagogicznego snu w czyste fantazjowanie pozbawione głębszych doznań, zbytnie poddanie się doznaniom może sprawić, ze całkowicie utracimy kontrolę nad snem i zaśniemy nie osiągając zamierzonego celu. Aby faktycznie osiągnąć cel musimy zagłębić się w doznania na tyle głęboko by osiągnąć zamierzony cel po czym łagodnie wybudzić się – ogólnie przypomina to nieco postępowanie w supertreningu, tyle, że tu rozwijamy inne aspekty naszych doznań. Podobnie jak w supertreningu, aby osiągnąć pełną efektywność konieczny jest głęboki cielesny relaks na początku ćwiczeń.

Jeśli natomiast chodzi o zaspokajanie innych potrzeb czy rozładowywanie frustracji w hipnagogicznych ldkach może to być szkodliwe na dłuższą metę dla naszej psychiki, podobnie jak i nadmierne napinanie uwagi w celu kontroli ich treści, jak i nadmierne bezsensowne manipulowanie treścią prowadząc w efekcie do wzrostu napięć i zmęczenia psychofizycznego.

Innym sposobem wykorzystania hipnagogicznych ld związanych z ciałem są określone rodzaje terapii i manipulacji, których celem jest uwolnienie się od napięć, poprawa zdrowia i funkcjonowania – najbardziej znaną z tych metod jest trening new Roberta Brusa.

Bardziej zaawansowaną metodą praktycznego wykorzystania hipnagogicznych ldeków są wspomniane już wcześniej „Medytacje Autogenne” stanowiące najwyższy poziom treningu autogennego Shultza, opisanie ich znacznie wykracza ten wstępny szkic, podobnie jak i innych bardziej zaawansowanych metod.

W przeciwieństwie do klasycznych ld w fazie REM, które są trudne do manipulacji i mają wiele określonych cech utrudniających, czy wręcz uniemożliwiających ich wykorzystanie do czegokolwiek praktycznego ld hipnagogiczne są stosunkowo łatwe do kontrolowania i plastyczne. Jedyną barierą naszej kontroli nad hipnagogicznymi ld jest poziom wybicia się z nich w spadnięcia do poziomu zwyklej wyobraźni a co za tym idzie utracenie korzyści jakie mogą one dawać dlatego umiejętność zachowania równowagi pomiędzy kontrolą i poddaniem się jest tu wyznacznikiem umiejętności śniącego. Od pełnej kontroli bądź jej zupełnego braku u początkujących do harmonijnej równowagi na odpowiednim poziomie dla zaawansowanych praktyków. Tak więc obok podstawowego aspektu hipnagogicznych ld jakim jest możliwość ich praktycznego wykorzystania na wielu polach, drugą ich zaletą w stosunku do zwykłych ld w fazie REM jest to iż łatwo je osiągnąć tak, ze można je osiągać praktycznie w każdym momencie na żądanie.

Tholey stwierdził, że najłatwiej indukować hipnagogiczne ld poprzez WILD nad ranem po przerwie w śnie i być może to jego autorytet jak i opinie LaBergea dotyczące indukcji ld przez MILD sprawiły iż w niektórych środowiskach onejronautycznych utarła się błędna opinia mówiąca o tym jakoby trudno było osiągnąć hipnagogiczne ld wieczorem czy też w innych okresach – dorobiono nawet do tego pseudonaukowe bzdurne teorie. Rzeczywistość wygląda tak, że indukowanie hipnagogicznych ld jest łatwe o każdej porze, ważne jest tylko abyśmy nie byli zbyt zmęczeni ani pobudzeni oraz umieli się zrelaksować i prawidłowo zastosować określoną technikę. Istnieje też wiele sprzyjających i niesprzyjających warunków ku temu jak i wiele metod ułatwiających ich osiągnięcie omówienie tych aspektów będzie wymagało osobnego opracowania i znacznie wykracza poza zakres tego wprowadzającego szkicu.

Na koniec rodzi się pytanie czy w związku z tym wszystkim praktyczną wartość mają tylko hipnagogiczne ld i czy zupełnie nie warto zawracać sobie głowy zwykłymi ld w fazie Rem?

Moim zdaniem absolutnie nie. Mimo iż zwykle ld w fazie REM wydają się nie mieć żadnego praktycznego zastosowania a przy tym są trudne do osiągnięcia to mają one swoją wartość i warto pracować również nad osiągnięciem tego rodzaju ld – szczególnie iż stosuje się tu odmienne metody a jedno drugiemu w niczym nie przeszkadza. Ponadto ld w fazie REM są niewątpliwie snami i od nich wszystko się zaczęło. W fazie REM nasza „świadomość”- umysł funkcjonują zupełnie inaczej i tak naprawdę o nich jak i o snach ciągle wiemy bardzo mało to tajemnicza, niepoznana i mistyczna kraina zasługująca na badanie ponadto ich doświadczenia bywają tak ekstatyczne i niezwykłe, ze dla samego tego warto o nie zabiegać. Dodatkowo już same treningi mające na celu wywołanie ld w fazie rem mają dla nas wiele pozytywnych skutków i mogą nauczyć nas wielu rzeczy i pozytywnie zmienić nasze życie więc jak najbardziej warto.